حتما با این صحنه مواجه شده اید که بسیاری از افراد قبل از مصرف هرگونه دارو یا مکمل، به دنبال آگاهی از تداخلات آنها با دارو، غذا یا بیماری خاصی هستند. این مسئله به قدری حائز اهمیت است که در دستورالعمل قریب به اکثر داروها و مکمل ها، تداخلات دارویی آنها نیز ذکر شده است.
در واقع تداخل دارویی عبارت است از: “بروز عوارض ناخواسته در اثر مصرف همزمان دو یا چند دارو با هم، دارویی با غذای خاص و یا تاثیر ناخواسته برخی بیماری ها بر اثرات فارماکولوژیک دارو”
خطرات تداخل دارویی بسیار گسترده ست. گاهی این تداخلات، که در اغلب موارد همینطور هست، خطرات جدی ایجاد نمی کنند اما بعضی اوقات نیز می توانند بسیار خطرناک و کشنده باشند.
تداخلات دارویی به سه دسته تقسیم می شوند:
تداخلات دارویی-دارویی:
این نوع تداخل که رایج ترین نوع تداخلات دارویی است، از عملکرد صحیح دارو جلوگیری می کند. هرچه مجبور به مصرف تعداد داروی بیشتری باشید، طبیعتا احتمال بروز تداخل میان داروها نیز بیشتر می شود. در تداخلات دارو با دارو اثر فارماکولوژی دارو کاهش یافته و بعضا ممکن است عوارض جانبی و یا سمیت احتمالی یک داروی خاص افزایش پیدا کند. این مسئله بخصوص در داروهایی که پنجره درمانی باریک تری دارند (یعنی مرز بین خاصیت درمانی و سمیت یک دارو بسیار باریک است) اهمیت بیشتری پیدا می کند. مثلا ممکن است با مصرف همزمان دو دارو، داروی ب بر روی آنزیم های کبدی اثر گذاشته و متابولیسم دارو و حذف آن توسط کبد را به تاخیر انداخته و عملا موجب مسمومیت شود.
گاهی اوقات نتیجه تداخلات دارو- دارو منجر به کاهش اثرات مطلوب یکی از داروها شود. مثلا شما نباید به هیچ عنوان همراه با پودر ملین اسفرزه داروی دیگری مصرف نمایید؛ زیرا این پودر ملین با جذب آب در روده متورم شده و از جذب سایر داروها جلوگیری می کند.
چه داروهایی با هم تداخل دارند؟
در ادامه به مهم ترین و شایع ترین تداخلات دارویی-دارویی می پردازیم:
ترکیب داروهای افسردگی و مسکن ها:
هر دو دسته این داروها، به دلیل افزایش نوعی ترکیب شیمیایی به نام سروتونین در مغز می تواند منجر به آشفتگی، بالا رفتن دمای بدن و افزایش ضربان قلب و تنفس شود.
ترکیب مسکن ها با داروهای ضد اضطراب:
هر دوی این داروها موجب کند شدن عملکرد های بدن می شود که ضربان قلب و تنفس نیز از این قاعده مستثنا نیستند. مصرف همزمان این داروها می تواند با تشدید اثرات مشترک، نتایج خطرناکی داشته باشد.
ترکیب داروهای کاهنده کلسترول با داروهای ضد قارچ:
“فلوکونازول” نوعی داروی ضد قارچ است که اکثریت افراد حداقل یک بار آن را تجربه کرده اند. مصرف این دارو در کنار خانواده “استاتین” ها که بسیار هم پر مصرف بوده و جزو داروهای کاهنده کلسترول محسوب می شوند، منجر به ضعف شدید ماهیچه ای یا آسیب های کلیوی خواهد شد.
ترکیب سه گونه دارویی مسکن ها، ضد اضطراب ها و شل کننده های عضلات:
پزشکان از کشنده بودن مصرف همزمان این داروها آگاهند اما گاهی اوقات، مراجعه به پزشکان مختلف و عدم آگاه سازی آنها از سایر داروهای مصرفی می تواند منجر به مصرف ناخواسته آنها شود که در نهایت سلامتی فرد را به خطر می اندازد.
تداخلات دارویی-غذایی:
گاهی اوقات مصرف برخی غذاها و نوشیدنی ها با داروها یا مکمل های غذایی باعث بروز اختلال می شود. بعضی اوقات این ریز مغذی ها هستند که اثر دارو را افزایش یا کاهش می دهند و گاهی این داروها هستند که در جذب ریز مغذی ها اختلال ایجاد می کنند. مثلا گیاه شیرین بیان به دلیل اثری که در افزایش فشار خون دارد نباید با داروهای کاهنده فشار خون مصرف شود.
مثال ملموس تری که در این بحث وجود دارد، عدم مصرف همزمان قهوه و چای با مکمل های آهن است. این نوشیدنی ها به علت وجود کافئین، جذب آهن موجود در داروها و مکمل های حاوی آهن را به شدت کاهش می دهد.
یک نکته مهم: از آنجایی که در سالهای اخیر تمایل مردم به مصرف میوه گریپ فروت افزایش یافته و این میوه تداخل دارویی زیادی ایجاد می کند، بهتر است در مصرف آن احتیاط کرد. این میوه به دلیل وجود “فورا نوکومارین” بر روی آنزیم های کبدی که مسئول متابولیزه کردن داروها هستند، موثر است و بنابراین هنگام مصرف داروهای تقویت کننده فعالیت آنزیم کبدی مثل کاربامازپین، مهار کننده آنزیم کبدی مثل کتوکونازول، سرکوب کننده سیستم ایمنی مثل تاکرو لیموس یا برخی داروهای کاهنده چربی خون مانند لواستاتین و بسیاری از داروهای دیگر از مصرف گریپ فروت خودداری نمود.
تداخلات دارویی-بیماری:
آگاهی از بیماری های زمینه بیمار و وضعیت جسمانی وی در تجویز یک دارو بسیار موثر است. به همین دلیل توصیه می شود خودسرانه و بدون مشورت با پزشک یا داروساز از داروهای بدون نسخه (OTC) استفاده نکنید. اینگونه تجویز ها چون بدون هیچ پیش زمینه ای از وضعیت سلامتی بیمار صورت می گیرد، ممکن است خطراتی برای بیمار به دنبال داشته باشد. مثلا اگر در یک فرد با سابقه فشار خون بالا، از دارویی مثل آنتی هیستامین دکونژستانت برای رفع یک گرفتگی بینی ساده استفاده شود، به دلیل اثری که این دارو در بالا بردن فشار خون دارد می تواند برای وی دردسر ساز شود.
قسمت روشن ماجرا……
در ادامه توضیحاتی که در بالا گفتیم باید بگوییم که همیشه این تداخلات مضر نیستند؛ بلکه گاهی اوقات این داروها با دخالت در کار یکدیگر و یا ترکیب با یک غذا یا نوشیدنی نه تنها مزاحمتی در کار یکدیگر ایجاد نمی کنند، بلکه اثر یکدیگر را تقویت نموده و یا عوارض جانبی شان به شدت کاهش می یابد. نمونه بارز این تداخل را می توان در آهن و ویتامین ث یافت. مصرف داروهای حاوی آهن با آب پرتقال می تواند جذب آهن را به شدت افزایش دهد. همچنین برخی داروهای ضد درد باعث ایجاد تهوع می شوند. مصرف داروهای ضد تهوع در کنار اینگونه داروها، این عارضه جانبی را برطرف می نماید.
بنابراین تداخلات دارویی به دو دسته مفید و مضر تقسیم می شوند. خطرناک ترین تداخل دارویی که در قسمت های ابتدایی مقاله هم به آن اشاره کردیم، مسمومیت دارویی است.
اما تفاوت مسمومیت دارویی و تداخل دارویی در چیست؟
مسمومیت دارویی در اکثر اوقات به دلیل مصرف بیش از حد آن، چه به صورت سهوی و چه عمدی، رخ می دهد. مسمومیت سهوی عمدتا در کودکان رخ می دهد اما گاهی بزرگسالان نیز ممکن است دچار این مشکل شوند؛ مثلا تجویز پزشک برای شخص مصرف یک نوبت از داروی الف بوده اما شخص بر اثر اشتباه سه نوبت از داروی الف استفاده می نماید. همچنین برخی از تداخلات دارو-دارو می توانند علل مسمومیت دارویی باشند. بعضا مصرف همزمان داروی الف و ب می تواند مشکلاتی ایجاد کند؛ مثلا داروی اول از دفع ادراری داروی دوم جلوگیری می کند و بدین ترتیب سطح خونی داروی دوم را افزایش داده و موجب مسمومیت می شود.
70 درصد مسمومیت های دارویی در بزرگسالان به واسطه مصرف داروهای موثر در اعصاب و روان مخصوصا داروهای آرامبخش، ضد افسردگی و ضد جنون و در نهایت مسکن های غیر مخدر صورت می گیرد. در کودکان عمده مسمومیت های دارویی با مسکن های غیر مخدر مانند استامینوفن است.
چگونه مسمومیت دارویی را تشخیص دهیم؟
متاسفانه علائم مسمومیت دارویی در همه افراد و با همه داروها یکسان نیست. سن بیمار، نوع بیماری و مکانیزم دفع دارو در تجویز دارو و جلوگیری از مسمومیت تاثیر گذار است. مثلا در فردی که دچار مشکلات گوارشی است، مصرف داروهایی که باید از طریق دستگاه گوارش دفع شوند وی را با مشکل جدی روبرو می کند؛ بنابراین مصرف این داروها توسط چنین شخصی حتی به میزان مجاز دوز مصرفی او را مسموم می کند. داروهایی مانند آتروپین و امثال آن باعث گشادی مردمک چشم می شوند و اگر دارویی از این خانواده مصرف شود با معاینه چشم می توان به نوع دارو پی برد ولی غیر از این داروها، علائم مسمومیت با سایر داروها اختصاصی نیست و تشخیص بسیار مشکل می شود. مثلا علائمی مانند نفس های تند، حالت تهوع، سردرد و سرگیجه که در اغلب مسمومیت ها شایع است، ممکن است با بیماری های دیگر اشتباه گرفته شده و همین، قسمت سخت ماجراست!
جمع بندی
همانطور که گفتیم تداخلات دارویی همیشه مضر نیستند؛ بلکه می توان با مشاوره گرفتن از یک متخصص یا داروساز این تداخلات را به نفع خود نمود. مهم ترین گام برای جلوگیری از ایجاد تداخل، مراجعه به پزشک و عدم مصرف خودسرانه داروهاست که بعضا می تواند صدمات جبران ناپذیری داشته باشد. همچنین مسمومیت دارویی می تواند یکی از تداخلات دارویی مضر باشد که تشخیص آنها جز در موارد خاص بسیار دشوار است. به همین دلیل اقدامات پیشگیرانه (مثلا قرار ندادن داروها در دسترس کودکان) بسیار موثر تر از اقدامات درمانیست.